Lekomania

PODSTAWOWE INFORMACJE O UZALEŻNIENIU OD LEKÓW

Często uzależnienie od leków wiąże się z ich niewłaściwym stosowaniem, tzn:

• Używaniem ich bez wyraźnych wskazań medycznych (np. farmakoterapia zaburzeń lękowych jest leczeniem objawowym i powinna mieć charakter wspomagający psychoterapię).
• Stosowaniem farmakoterapii u osób uzależnionych od innych środków psychoaktywnych jak alkohol, narkotyki (osoby uzależnione od tych substancji są szczególnie podatne na lekozależność).
• Używaniem przewlekłym, bez planu leczenia (czas zażywania leków powinien być z góry określony i np. w przypadku benzodiazepin obejmować najwyżej okres kilku tygodni), w wysokich dawkach.

Niestety czasem sami lekarze popełniają powyższe błędy, narażając pacjenta na dotkliwe ich konsekwencje.

Ryzyko uzależnienia się od leków jest podwyższone u osób:

– cierpiących na „nerwicę”, stany lękowe, depresyjne czy zaburzenia snu,
– uzależnionych od innych substancji psychoaktywnych (np. od alkoholu),
– po 50 r. ż., zwłaszcza kobiet,
– samotnych, bez oparcia społecznego.
Ryzyko uzależnienia od leków zwiększa się również wśród nastolatków, eksperymentujących z różnorodnymi substancjami psychoaktywnymi.

Uzależnienie od leków najczęściej obejmuje substancje psychoaktywne o działaniu:
– przeciwbólowym,
– nasennym,
– dopingującym,
– euforyzującym.

W wielu lekach znajdują się substancje uzależniające z najróżniejszych grup chemicznych, poniżej najważniejsze z nich:

Opioidy

Jest to grupa leków powszechnie stosowana w celu złagodzenia bólu, w biegunkach lub przy zahamowaniu kaszlu. Np. kodeina jest alkaloidem otrzymywanym z opium lub syntetycznie przez etylowanie morfiny. Substancja ta jest często stosowana w syropach o działaniu przeciwkaszlowym w postaci soli fosforanowej. Związek ten przyjmowany w dużych dawkach przez dłuższy czas może doprowadzić do zależności lekowej.

Barbiturany

Obecnie są rzadziej stosowane jako leki na bezsenność i uspokojenie, natomiast wykorzystuje się je w leczeniu padaczki i w anestezjologii.
Barbiturany mają szczególne działanie w połączeniu z alkoholem, który wzmacnia ich działanie i w ten sposób są bardzo często nadużywane.

Z uwagi na depresyjny wpływ na ośrodek oddechowy i długi czas wydalania z organizmu – barbiturany są szczególnie groźne w przypadku ich przedawkowania.

Używanie barbituranów prowadzi do powstania zależności psychicznej i bardzo silnej zależności fizycznej.
Przy nadużywaniu barbituranów dochodzi do zaburzeń czynności umysłowych, uszkodzenia wątroby i nerek. Przy nagłym odstawieniu mogą pojawić się objawy abstynencji, takie jak nudności, wymioty, drżenia mięśniowe, niedociśnienie, częstoskurcze, zaburzenia myślenia, omamy, delirium, a nawet drgawki.
Preparaty z pochodnymi kwasu barbiturowego są na świecie nadal najczęstszą przyczyną zatruć rozmyślnych i przypadkowych. W Anglii ostre intoksykacje tymi związkami stanowią około 70 proc. wszystkich hospitalizowanych zatruć ostrych. Powodują około 2000 zgonów rocznie. W USA liczbę tę w skali roku ocenia się na około 3000 przypadków śmiertelnych. Granica między dawką dopuszczalną a śmiertelną jest niewielka.

Benzodiazepiny

Szczególnie rozpowszechnione jest uzależnienie od benzodiazepin, które zajmuje czwarte miejsce pod względem częstości występowania – po nikotynie, alkoholu i kanabinolach. Uzależnienie może rozwinąć się już po 2-3 miesiącach systematycznego zażywania dawek terapeutycznych, a u niektórych osób nawet wcześniej. Rada Europy już w 1990 roku ostrzegała, że nie należy ich stosować dłużej niż przez 4 tygodnie.
Leki te stosuje się powszechnie jako środki nasenne i uspokajające. Przy niektórych benzodiazepinach wykorzystuje się ich działanie przeciwdepresyjne i miorelaksujące. Związki te zmniejszają napięcie nerwowe, łagodzą uczucie lęku i niepokoju, ułatwiają zasypianie, stąd są chętnie nadużywane przez osoby nadpobudliwe i niezrównoważone emocjonalnie, cierpiące na zaburzenia nerwicowe.

Poszczególne benzodiazepiny różnią się od siebie siłą działania, tzw. okresem półtrwania czyli szybkością eliminacji z organizmu oraz czasem działania – leki te wywierają długotrwały wpływ na organizm. Jednakże czas działania leków w ocenie subiektywnej osoby używającej jest znacznie krótszy i trwa zazwyczaj kilka godzin. Przewlekle stosowane benzodiazepiny mogą prowadzić do zjawiska tolerancji, przejawiającej się potrzebą zażywania coraz wyższych dawek leku dla osiągnięcia pożądanego efektu.
Tolerancja na różne aspekty działania benzodiazepin rozwija się w różnym tempie. Najszybciej rozwija się tolerancja efektu nasennego – już nawet po 2 tygodniach zażywania leku problemy ze snem powracają, jeśli nie zostanie zwiększona dawka. Z kolei tolerancja na działanie przeciwlękowe pojawia się zazwyczaj po kilku miesiącach stosowania leku, a z czasem może pojawić się również efekt paradoksalny – czyli nasilenie objawów lękowych. Rozwój tolerancji na przeciwdrgawkowe działanie benzodiazepin sprawia, że są one nieprzydatne w długotrwałym leczeniu stanów epileptycznych. Wzrost tolerancji organizmu na leki bezsprzecznie przyczynia się do powstania lekozależności.
Nadużywanie lub używanie benzodiazepin w sposób nałogowy może skutkować pojawieniem się poniżej wymienionych zjawisk:

– nadmierne uspokojenie: senność, brak koncentracji, zła koordynacja związana z osłabieniem mięśni, pogorszenie pamięci;
– interakcje lekowe – benzodiazepiny wzmacniają działanie innych leków nasennych, uspokajających, niektórych antydepresantów, neuroleptyków, leków przeciwkonwulsyjnych, opiatów oraz alkoholu;
– paradoksalny efekt pobudzający – zdarza się w rzadkich przypadkach (częściej u dzieci i osób starszych), że benzodiazepiny mogą zadziałać pobudzająco, zaostrzają objawy, dla których zostały przyjęte (np. lęk, bezsenność, drgawki). Mogą również wywołać halucynacje i nasilać agresywność;
– depresja, niestabilność emocjonalna – w efekcie wieloletniego zażywania benzodiazepin (podobnie jest z alkoholem) może pojawić się depresja, bądź zaostrzenie objawów depresyjnych, które istniały przed zażywaniem leków. Innym efektem niepożądanym jest „emocjonalne odrętwienie”, czyli trudności lub niemożność odczuwania bólu czy przyjemności. Tego typu problemy emocjonalne spowodowane są wpływem benzodiazepin na wydzielanie neuroprzekaźników w mózgu, jest to widoczne szczególnie u osób starszych, których organizmy mogą znacznie wolniej metabolizować leki.

Uzależnienie od leków charakteryzuje się tymi samymi objawami, co uzależnienie od alkoholu, z tą różnicą, że tolerancja rozwija się w różnym stopniu i zależy od rodzaju leku oraz jego profilu terapeutycznego:

1. Wzrost tolerancji i potrzeba zwiększania dawki: dotychczas stosowane dawki nie wystarczają, więc stosuje się leki coraz częściej, zwiększa dawkę lub zmienia lek na „silniejszy”.
2. Upośledzona kontrola nad przyjmowaniem leku: tzn. stosowanie przez dłuższy czas niż początkowo planowano, w większych ilościach, podejmowanie nieskutecznych prób kontroli nad przyjmowaniem (kolejne próby zmniejszenia dawki lub odstawienia leku).

3. Głód substancji: Pacjenci uzależnieni mogą odczuwać nieodparte pragnienie przyjęcia leku w przerwach między kolejnymi dawkami lub przy odstawieniu leku, skojarzone z silnym lękiem, paniką. Głód może się nasilać w sytuacjach, w których przyjmowano lek, np. w stresie, przy doświadczaniu przykrych emocji, jak lęk, przygnębienie lub w samotności. Objawy głodu są silniejsze w przypadku preparatów krótko działających.

4. Objawy odstawienie (abstynencyjne): zależność fizyczna jest wynikiem przystosowywania się ośrodkowego układu nerwowego do danej substancji psychoaktywnej. W związku z tym nagłe odstawienie środka wywołuje wystąpienie zespołu abstynencyjnego, przejawiającego się:
– Wzrostem lęku, niepokojem, zaburzeniami nastroju, pamięci
– Pobudzeniem
– Zaburzeniami snu, spadkiem łaknienia
– Podwyższonym ryzykiem wystąpienia drgawek
A także:
– Objawami grypopodobnymi
– Dysforią (obniżonym nastrojem)
– Chwiejnością emocjonalną
– Objawami psychotycznymi (urojenia, omamy, halucynacje)

Klasyczny zespół odstawienny pojawia się zwykle w 48 godzin do 10 dni (w zależności od rodzaju środka) po odstawieniu lub ograniczeniu dawki leku. W związku z tym odstawianie leków powinno odbywać się stopniowo pod kontrolą lekarza lub w warunkach szpitalnych (np. gdy osoba uzależniona jest od kilku substancji jednocześnie lub zażywała wysokie dawki leków dłużej niż rok). Z całą pewnością nie należy odstawiać leków gwałtownie i na własną rękę z uwagi na wysokie ryzyko powikłań (stany padaczkowe lub psychotyczne).
Objawy odstawienne w łagodniejszej postaci mogą pojawiać się również w trakcie długotrwałego przyjmowania w przerwach między kolejnymi dawkami leku.
Objawy odstawienne często są interpretowane przez pacjentów jako objawy pogorszenia choroby, np. nasilenia depresji lub lęku i powodem, dla którego zwiększają dawki.

5. Poświęcanie coraz więcej uwagi i czasu na zachowania związane ze zdobywaniem leku oraz pozostawanie pod jego wpływem. Pacjenci często odwiedzają kilku specjalistów, aby zdobyć odpowiedni zapas recept na lek. W tym celu mogą korzystać z prywatnych wizyt, co generuje koszty związane z uzależnieniem. Mogą też utwierdzać siebie i otoczenie w przekonaniu, że cierpią na ,,lekooporną depresję” lub ,,nieuleczalną nerwicę” – skoro byli leczeni przez wielu specjalistów bezskutecznie.

6. Stosowanie mimo wiedzy o szkodliwości: pomimo uwag otoczenia, lekarzy – pacjenci kontynuują przyjmowanie leku.
To kryterium nie zawsze jest spełnione, jeśli uzależnienie jest skutkiem nieprawidłowych zleceń lekarskich.

Poniżej zamieszczamy listę sygnałów, mogących wskazywać na uzależnienie lekowe:

• zażywanie leków wraz ze zwiększaniem dawek przez miesiące lub nawet lata.

• leki te zaczynają być przyjmowane, aby „normalnie funkcjonować”, ponieważ

•  występują trudności z odstawieniem leku lub ograniczeniem dawki – pojawia się zespół odstawienny lub niektóre jego objawy.

• objawy odstawienia pojawiają się pomiędzy kolejnymi dawkami (w przypadku krótko działających benzodiazepin).

• kontynuowanie zażywania leków pomimo ustąpienia objawów, dla których były przyjmowane.

•  regularne wizyty u lekarzy wyłącznie w celach uzyskania recept.

• wizyty u wielu lekarzy jednocześnie w celu uzyskania pożądanej dawki leku.

• duży niepokój lub reagowanie paniką, gdy brakuje leku lub gdy nie uda się zgromadzić jego wystarczających ilości.

• noszenie leków przy sobie i zażywanie dodatkowych dawek przed każdą stresującą sytuacją.

• samodzielne zwiększanie dawek leku, ponieważ dotychczasowe przestają działać.

• nasilające się objawy lękowe, bezsenność, depresja, objawy psychosomatyczne mimo ciągłego zażywania leków.

• zażywanie kilku rodzajów leków jednocześnie (dla spotęgowania ich działania) lub wzmacnianie działania leku alkoholem..

• zdobywanie leków w nielegalny sposób (na czarnym rynku, fałszowanie recept, korumpowanie lekarzy)

• zażywanie wysokich dawek silnej benzodiazepiny dla osiągnięcia efektu „haju”.

• dożylne wstrzykiwanie sobie leku dla wzmocnienia efektu.

• poświęcanie coraz większej ilości czasu i energii na zdobywanie i zażywanie leków.

Osoba uzależniona od benzodiazepin może również zwracać uwagę otoczenia swoim zachowaniem w trakcie intoksykacji lekiem. Do takich objawów należą:
– niewyraźna, bełkotliwa mowa,
– problemy z koncentracją, które utrudniają np. sprawne prowadzanie konwersacji,
– problemy z pamięcią,
– chwiejny chód,
– senność.

Charakterystyczne dla lekozależności wzory zachowań wobec lekarzy:

Niektórzy autorzy wymieniają kilka charakterystycznych dla lekomanii wzorów zachowań, dotyczących kontaktów z lekarzami. Wszystkie opisane poniżej działania służą jednemu- zdobyciu leku, bez którego osobie uzależnionej coraz trudniej żyć:

„Poszukiwanie leków”
Osoba chcąc uzyskać lek zachowuje się wobec lekarza w sposób roszczeniowy i manipulacyjny. W takiej sytuacji pacjent może symulować objawy lub wyolbrzymiać istniejące, może twierdzić, że inne leki są nieskuteczne lub wyolbrzymiać ich skutki uboczne. Pacjent może też regularnie „gubić recepty”. Wobec odmowy wypisania recepty na leki pacjent może zareagować złością, rozczarowaniem, może też odwoływać się do (prawdziwych lub wymyślonych) opinii innych lekarzy, grozić, że zgłosi się do „lepszego specjalisty”. W skrajnych sytuacjach zdesperowany pacjent może odwoływać się do przekupstwa lub gróźb.
„Zakupy u doktorów”
Pacjent odwiedza kilku lekarzy jednocześnie w celu otrzymywania większej ilości recept. Lekarze Ci nie są informowani o realnie zażywanych dawkach leków. Zdarza się też, że tą drogą leki trafiają na czarny rynek
„Błaganie”
Pacjent prezentuje swoją bezradność i nieszczęście, aby uzyskać silniejszy lek lub większe dawki, próbuje wywołać dyskomfort u lekarza poprzez wzbudzanie litości lub poczucia winy.

Powyżej opisane sygnały i zachowania wskazują na wystąpienie problemu uzależnienia od leków uspokajających i nasennych. W tego rodzaju sytuacji niezbędna jest profesjonalna diagnoza lekarska i psychologiczna oraz ustalenie planu leczenia, którego początkiem będzie powolne odstawianie leków. W żadnym razie nie należy tego robić samemu z uwagi na objawy odstawienia, które w przypadku lekozależności mogą być bardzo poważne. Najbardziej korzystne okazuje się leczenie, zawierające opiekę lekarską podczas planowego schodzenia z dawek oraz pomoc psychoterapeutyczną, gdyż uzależnienie od leków charakteryzuje się nie tylko wystąpieniem zależności fizycznej, ale i psychicznej, u podłoża której leżą psychologiczne mechanizmy uzależnienia.